Strzelajcie pierwsi !

Wszyscy uczniowie francuscy wiedzą, że w czasie bitwy pod Fontenoy dowódca gwardii francuskiej, pan d'Anterrochesâ, podjechawszy do Anglików, zdjął kapelusz i zawołał:

„Panowie Anglicy, strzelajcie pierwsi !”

Wszyscy uczniowie angielscy wiedzą, że w czasie bitwy pod Fontenoy dowódca gwardii angielskiej, milord Hay, zbliżywszy się samotnie do Francuzów, zdjął kapelusz i zawołał:

„Panowie Francuzi, strzelajcie pierwsi!”

Jeżeli chodzi o specjalistów – skłóconych od urodzenia – są oni, oczywiście, w niezgodzie (co należy do ich zawodu). Jedni uważają, że te słowa wypowiedziane zostały pod adresem Francuzów przez jednego z ich własnych dowódców, który widząc, jak z brytyjskiej mgły zaczęli wyłaniać się Anglicy, zawołał (przestankując jak niżej):

„Panowie!... Anglicy!... Strzelajcie pierwsi!... ”

Inni dostrzegają tu typowy dla tej epoki podstęp wojenny: stratedzy francuscy uznali, że korzystniej będzie pozwolić nieprzyjacielowi wyrzucić pierwsze pociski, aby go potem łatwiej zaatakować.
Wielka liczba ekspertów pozostaje wierna klasycznej wersji tego ugrzecznionego i typowo francuskiego zaproszenia.

Wydaje mi się jednak słuszne przypomnieć tu krótko słowa francuskiego świadka, markiza de Valfons, który pisał:

„Oficerowie angielscy, poleciwszy swym ludziom, aby się zbliżyli na odległość osiemdziesięciu kroków do linii francuskich, zatrzymali się, kazali wyrównać szeregi i biorąc kapelusze do ręki, pozdrowili oficerów francuskich, którzy ze swej strony odkryli głowy. (Nadzwyczajne, isn'it, jak poprawnie umiano w owej epoce żyć i umierać)... Wówczas to milord Hay, z laską w ręku, zbliżył się trzydzieści kroków do linii francuskich, ukłonił się ponownie i powiedział do hrabiego d'Auteroche:

„Panie, każ swym ludziom strzelać!”

Na co pan d'Auteroche odpowiedział:

„Nie, panie, my nigdy nie zaczynamy pierwsi”.

Jednakże ktoś musiał przecież zacząć! Inaczej bitwa pod Fontenoy nie miałaby miejsca, co byłoby too bad dla specjalistów. Czy pozwolą oni, że były major armii w Indiach wyrazi swą opinię? Otóż moim zdaniem możliwe jest – nie chciałbym zrobić Francuzom przykrości – że w istocie ktoś zawołał do oddziałów milorda Haya: „Panowie Anglicy, strzelacie pierwsi!”

Ale jest wysoce nieprawdopodobneâ, aby w szeregach angielskich ktokolwiek zrozumiał te słowa. Każdy wie, że skoro cały świat jest English speaking, Anglik może sobie pozwolić, aby nie rozumieć żadnego innego języka poza swoim. A nawet jeżeli rozumie jakiś inny język, to w żadnym wypadku nie powinien się z tym zdradzić.
Obiektywna ocena prawdziwego stanu rzeczy zmusza więc bezstronnego obserwatora do wysnucia wniosku, że chodzi tu raz jeszcze o historyczne powiedzenie, wymyślone wyłącznie po to, aby ułatwić uczniom przyswajanie dat i tablic chronologicznych.
W istocie, powiedzenie z pola bitwy pod Fontenoy wyszło chyba w całości z owej francuskiej Kuźni Historii, wyspecjalizowanej w walcowaniu na zimno heroiczno–uprzejmych formułek w rodzaju: „Wszystko stracone oprócz honoru...” albo „Pani, jeżeli to możliwe – już jest zrobione, jeżeli niemożliwe – zrobi się”â.
Nasze Stalownie Historii z Birmingham i Leeds, aczkolwiek również wysławione walcowaniem na zimno, wyspecjalizowały się raczej w szlachetnej prostocie: „Anglia oczekuje, że każdy spełni swój obowiązek” (Nelson przed bitwą pod Trafalgarem), i w wyrażeniach satyrycznych oraz dumnych, jak na przykład: „Nie dam złamanego pensa, żeby dowiedzieć się, co się stało z prochami Napoleona!” (Wellington) lub też: „Jedyne czego Francja mnie nauczyła, to bardziej cenić Anglię” â (Johnson).
W tej dziedzinie produkcja naszych narodów rozwija się wciąż w najlepsze i konkuruje między sobą bez niebezpieczeństwa dla obu stron. W istocie jest przeznaczona głównie na konsumpcję wewnętrzną. W angielskich podręcznikach szkolnych nie znalazłem ni śladu francuskiej wersji o Fontenoy i nigdy nie słyszałem, aby jakaś historia Francji wspominała o powiedzeniu Wellingtona.

Z „Notatnika Majora Thompsona Piotra Daninosa
(w tłumaczeniu Zygmunta Szymańskiego)

do Czytaj!

Major napisał zrazu "d'Auteroche". Ale wicehrabia J. d'Anterroches, potomek hrabiego d'Anterroches, kapitana gwardii francuskiej i bohatera bitwy pod Fontenoy, poinformował go że:

1. nie ulega wątpliwości, iż słynne „Panowie Anglicy, strzelajcie pierwsi!” wypowiedziane zostało przez jego walecznego przodka
oraz że:

2. W XVIII wieku „francuski, będąc językiem osób dobrze urodzonych, nie powinien być obcy oficerom angielskim”.

Jeśli chodzi o pierwszy punkt, Major zgadza się chętnie z wicehrabią d'Anterroches, który opiera się mianowicie na budzących zaufanie Pamiętnikach marszałka de Saxe. Dokumentacja, którą dysponował Major, obejmowała tylko Wiek Ludwika XV Woltera i relacje dwóch naocznych świadków: markiza de Valfons i kawalera de Roburent, kapitana gwardii francuskiej; otóż wszyscy ci trzej autorzy mówią o panu czy też hrabi d'Auteroche.
Jeżeli chodzi o drugi punkt, Major jest bardziej powściągliwy i uważa niezmiennie, że jego znakomici ziomkowie rozumieli w 1745 roku po francusku nie więcej niż obecnie. [ Uwaga Tłumacza ] ááá

Highly improbable, wyrażenie którego używają Anglicy, gdy chcą powiedzieć: „zupełnie niemożliwe”. [ Uwaga Tłumacza ] ááá

Calonne do Marii Antoniny. ááá

Na dźwięk tych słów doszło do żywej wymiany zdań między Majorem a jego francuskim współpracownikiem, który powiedział: „Podczas podróży zagranicznych najwięcej przyjemności sprawia mi myśl, że powrócę do Francji”.

[ Uwaga Tłumacza ] ááá